رسانه‌ها زیر حاکمیت طالبان؛ وضعیت رسانه‌های جمعی در شمال چگونه است؟

با سقوط نظام جمهوری اسلامی افغانستان در در 15 آگوست 2021 میلادی، به یکباره همه‌ی آنچه در بیست سال برای رشد آزادی بیان و ایجاد رسانه‌های آزاد و مستقل شکل گرفته بودند، فرو پاشیدند و فعالیت صدها رسانه متوقف و هزاران خبرنگار و کارمند رسانه‌ای، کارشان را از دست دادند.

هم‌زمان، شمار زیادی از خبرنگاران و فعالان رسانه‌ای در برنامه تخلیه کشورهای حامی افغانستان، توانستند از کشور خارج شوند و شمار زیادی هم که مصروف کار بودند، به دلیل نشر اخبار و گزارش‌هایی از خشونت جنگجویان طالبان در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های شان، بازداشت، شکنجه، تهدید و مجبور به خانه نشینی شدند.

بربنیاد آمارهایی که از سوی نهادهای حامی خبرنگاران از جمله انجمن آزاد ژورنالیستان و اتحادیه ملی ژورنالیستان افغانستان تهیه شده، از آغاز تاسیس جمهوری اسلامی افغانستان در نوامبر 2001 تا سقوط آن در آگست 2021 در مجموع 580 رسانه در افغانستان فعالیت داشته اند که به تفکیک، 150 شبکه تلویزیونی، 305 شبکه رادیویی، 90 رسانه چاپی و 35 رسانه اینترنیتی، فعالیت می‌کرده اند..

از 15 آگست 2021 تاکنون، از مجموع 580 رسانه‌ی همگانی که فعالیت داشته‌اند حدود ۲۲۵ رسانه، به دلایل مختلف از جمله مشکلات اقتصادی، وضع محدودیت از سوی طالبان و فرار مسوولان و کارمندان، نشرات شان را متوقف کرده‌اند و همچنان، نزدیک به 8500 نفر خبرنگار و کارمند رسانه نیز وظایف شان را از دست داده‌اند.

به تفکیک جنیست، از مجموع 9067 خبرنگار مرد، نزدیک به هشت هزار نفر بیکار شده‌اند و از مجموع 2833 خبرنگارو کارمند رسانه‌ای زن، نزدیک به 505 خبرنگار و کارمند، فعالیت دارند که به شکل مجموعی، از ۱۱۹۰۰ خبرنگار و کارمند رسانه‌ای که پیش از سقوط افغانستان به دست طالبان، فعالیت داشتند هم اکنون، ۴۷۶۶ نفرشان مصروف کار هستند.

دورنمای سیاه فعالیت های رسانه‌ای در شمال  و شمال شرق  

ولایت های شمال و شمال شرقی افغانستان به دلیل وسعت جغرافیایی و میزان بالای شهرنشینی، پس از از زون مرکز، دومین منطقه بزرگی است که بیشترین آسیب را در عرصه فعالیت‌های رسانه‌ای، پس از سقوط جمهوریت، شاهد بوده است و هم اکنون، در بیشتر ولایت‌های این زون، فعالیت شمار زیادی از رسانه‌ها متوقف و کارمندان شان از کار بیکار شده‌اند.

فرهاد بهروز، معاون انجمن خبرنگاران آزاد افغانستان با ارایه آمارهای مربوط به فعالیت رسانه ها در ولایت های شمال و شمال شرق افغانستان، به خبرگزاری میثاق گفت که هم اکنون در ولایت های شمال و شمال شرق، 84 رسانه قسما فعال‌اند و 62 رسانه دیگر هم، از فعالیت باز مانده اند.

به گفته او، این آمار شامل رسانه های فعال و غیر فعال در ولایت های بلخ ( ۹ رسانه فعال و ۱۹ رسانه غیر فعال)، بغلان (۱۰ رسانه فعال و ۸ رسانه غیر فعال)، بدخشان( ۱۵ رسانه فعال و ۶ غیر فعال) قندوز (۱۰ رسانه فعال و ۶ غیر فعال) سمنگان (۸ رسانه فعال و ۴ غیر فعال) سرپل(۶ رسانه فعال و ۲ غیر فعال) تخار(۷ رسانه فعال و ۹ رسانه غیر فعال) فاریاب (۵ رسانه فعال و ۳ غیر فعال ) جوزجان (۱۴رسانه فعال و ۵ غیر فعال) می‌شوند.

آقای بهروز می‌گوید که با سقوط حکومت جمهوری، بسیاری از رسانه‌ها از نظر اقتصادی توان فعالیت نداشتند و در بررسی های آنان نیز، نبود پشتوانه‌ی اقتصادی مهمترین عامل متوقف شدن کار رسانه های خصوصی در افغانستان به شمار می‌رود.

شماری از مسوولان رسانه‌ها، خبرنگاران و حتی مسوولان نهادهای حامی رسانه‌ها حاضر نشدند در باره دورنمای فعالیت‌های رسانه‌ای درسایه حاکمیت طالبان با خبرگزاری میثاق گفتگو و در این باره اظهار نظر کنند.

برخی از کارمندان رسانه‌های شمال و شمال شرق افغانستان که حاضر شدند با خبرگزاری میثاق مصاحبه کنند، خواسته‌اند تا اسامی و موقف‌های شان در گزارش ذکر نشده و با نام‌های مستعار، صحبت‌های شان نشر شود.

محمد عظیم رسالت (هویت واقعی) از سال 2005 به‌عنوان خبرنگار و سپس مسوول رادیو کلید در ولایت بلخ کار کرده و مدتی هم، در وبسایت خبری یادگار فعالیت داشته است. او هم اکنون با خانواده اش در پاکستان زندگی می‌کند.

رسالت به خبرگزاری میثاق گفت:” روند سقوط فعالیت های رسانه ای از سال  ۲۰۱۴ و همزمان با خروج تدریجی نیروهای خارجی از افغانستان به دلیل کم شدن بودجه حمایت از رسانه ها، آغاز شد و با سقوط جمهوریت، به یکبارگی ده ها رسانه کارشان را متوقف کردند.”

به گفته او، هم اکنون نزدیک به 14 رادیو، رسانه های چاپی و تلویزیون های محلی چون ستاره سحر، پیکان، آسیا، سفیر، و مهربان مهر، به دلیل مشکلات اقتصادی و نیز سانسور شدید طالبان، نشرات شان را به شکل کامل یا قسما، متوقف کرده اند.

آقای رسالت می گوید که با ادامه روند کنونی، آینده رسانه گری و فعالیت های رسانه ای در افغانستان و بخصوص ولایت های شمال و شمال شرق کاملا سیاه و نگران کننده است و امیدی به بهبود وضعیت وجود ندارد.

رفتارهای خشونت بار طالبان با خبرنگاران

انجمن خبرنگاران آزاد افغانستان در آخرین گزارش خویش درباره وضعیت رسانه‌های افغانستان، اعلام کرده است که پس از سقوط جمهوریت تاکنون، ۱۴۵ خبرنگار و کارمند رسانه یی مورد خشونت قرار گرفته اند که در این میان ۳ خبرنگار کشته ، ۶ نفر زخمی و دیگران نیز مورد لت و کوب، بازداشت و تهدید قرار گرفته اند.

شماری از نهادهای بین المللی از جمله یوناما نیز در گزارش هایی، میزان خشونت طالبان با کارمندان رسانه ها را 200 مورد اعلام کرده اند.

فرهاد بهروز، معاون انجمن آزاد خبرنگاران افغانستان در گفتگو با خبرگزاری میثاق با شریک کردن آمارهایی از وضعیت رسانه‌ها در افغانستان، تاکید کرد که براساس بررسی‌های آنان، پس از مشکلات اقتصادی، خشونت و تهدید خبرنگاران و صاحبان رسانه ها دومین عامل اصلی توقف نشرات رسانه های خصوصی به شمار می روند.

شماری از خبرنگاران در ولایت‌های شمال و شمال شرق افغانستان به خبرگزاری میثاق گفتند که در محیط کاری شان با انواع خشونت، لت و کوب، بازداشت و حتی اخراج از وظیفه روبرو شده اند.

شفیع الله عزیزی مسوول رادیوتلویزیون ستاره سحر در مزار شریف، رادیوهای بانوی بلخ، بانوی سرپل، بانوی فاریاب و زمزمه در کابل است که اکنون در پاکستان زندگی می کند.

او به خبرگزاری میثاق گفت که رسانه های متعلق به او، هنوزهم در افغانستان قسما فعالیت دارند اما با سانسور صد درصدی طالبان، مطابق به پالیسی این گروه نشرات شان را ادامه می دهند. به گفته او، هدف از راه اندازی این رسانه، تقویت دموکراسی، حقوق بشر و ارزش های انسانی بوده است که در شرایط کنونی، هرگز چنین کاری صورت گرفته نمی تواند.

به گفته او، کارمندان رسانه هایی که او مالک شان است، ناگزیرند برای تهیه خبر و مواد نشراتی، از طالبان اجازه بگیرند و نبود سوژه هایی که با زندگی روزمره مردم ارتباط دارد، از مشکلاتی است که رسانه های او، با آن روبرو هستند و بدون جواز طالبان، آنان نمی توانند گزارشی تهیه کنند.

محمد جمشید(نام مستعار) یکی از خبرنگاران درحوزه شمال شرق افغانستان است که از سال ۱۳۹۱ تاکنون مصروف کاردر تلویزیون ملی قندوز می باشد.

او به خبرگزاری میثاق گفت که رسانه‌های دولتی در زمان جمهوریت نیز مستقل نبودند اما در شرایط کنونی، نسبت به گذشته، صد درصد دست به خود سانسوری می زنند و موارد زیادی از تحقیر، توهین و فحش های رکیک از سوی مسوولان این تلویزیون که از سوی طالبان گماشته شده اند، به آدرس کارمندان تلویزیون ملی قندوز، صورت گرفته است.

او گفت:” به تازگی ده کارمند تلویزیون دولتی قندوز، به دلایل نا مشخصی از سوی رهبری آن، برکنار شده اند و در بی سرنوشتی مطلق به سر می برند و ما هم نتوانسته ایم برای آنان دادخواهی کنیم تا دوباره به وظایف شان بازگردند.”

او همچنین تاکید کرد که در یک سال گذشته تمامی اتفاقاتی که برای او و همکارانش اتفاق افتاده است را برای نهادهای حامی خبرنگاران در بیرون از افغانستان گزارش داده است اما به گفته او، متاسفانه تاکنون هیچ جوابی دریافت نکرده است.

مصطفی (مستعار) از کارمندان آژانس خبری باختر در مزار شریف است که تاکنون هم مصروف کار است. او می گوید که مشکلات و تهدیدات امنیتی و نیز نظارت شدید طالبان از فعالیت های رسانه ای، مشکلاتی اند که با آن درگیر هستند و مشخصا در رسانه ای که اوکار می کند تمام مواد نشراتی از سوی طالبان تنظیم می شود.

به گفته او، تمام کسانی که برای مصاحبه آماده می شوند باید صحبت های شان را با افراد طالبان شریک کنند و هماهنگی از قبل صورت می گیرد و حتی خبرنگاران نیز اجازه ندارند بدون هماهنگی با مسوولان طالبان، گزارشی را در آن رسانه تهیه کند.

او که به شرط استفاده از نام مستعار در این گزارش، با خبرگزاری میثاق گفتگو کرده گفت:” دریک سال گذشته، موارد زیادی از تهدید، توهین ، تحقیر و شکنجه و زندانی کردن خبرنگاران بسیار زیاد است و من شاهد زندانی شدن، سانسور، شکستن کمره و ضرب و شتم بعضی از خبرنگاران بوده ام.”

مصطفی با نا امیدی نسبت به آینده فعالیت های رسانه در افغانستان، می گوید که آزادی بیان اصلا وجود ندارد وهیچ کس  نمی‌تواند واقعیت ها را بازگو کند؛ اگر کسی کوشش کند تا در رابطه به مشکلات و چالش های بی‌شمار موجود در کشور، گزارشی تهیه کند به شدت با برخورد سخت و خشن طالبان روبرو می شود.

نگاه  خصمانه طالبان به رسانه و خبرنگار

به باور شمار زیادی از رسانه‌گران، مسوولان و جنگجویان گروه طالبان، به دلیل اینکه در بیست سال گذشته تروریست خوانده می شدند، نگاهی کاملا خصمانه به رسانه ها دارند و همین نگاه باعث شده است که میزان خشونت ها در برابر رسانه گران، به شکل بی سابقه ای جریان داشته باشد. بسیاری از این خشونت ها، تاکنون مستند نشده و در آمارهای رسمی هم ذکر نشده اند.

محمد عظیم رسالت مسوول پیشین رادیو کلید در ولایت بلخ، می گوید که علت اصلی توقف نشرات رسانه ها در شمال، نگاه خصمانه طالبان به رسانه گر و رسانه است و این مساله باعث شده است که خبرنگاران و رسانه گران، تلاش کنند از سایه حاکمیت طالبان فرار کنند چرا که در بیست سال گذشته، آنان از سوی رسانه ها، تروریست خوانده می شدند.

به باور او، با سقوط افغانستان به دامن طالبان، به یکباره موجی از خشونت و دشمنی با خبرنگاران شروع شد و بسیاری از رسانه ها از ترس انتقام گیری طالبان، کارشان را متوقف کردندو تلاش کردند که از کشور فرار کنند.

رسالت می گوید که استخبارات طالبان، مسوولان امر به معروف و نیز ریاست های اطلاعات و فرهنگ ولایات، نهادهایی اند که صد درصد کنترول رسانه ها و نشرات شان را دردست دارند و به شدت بررسانه ها فشار می آورند که خلاف پالیسی این گروه، موادی نشر نشود.

مسوول پیشین رادیو کلید در مزار شریف می گوید که براساس مشاهدات او، طالبان با شدت تمام با کسانی که خلاف این گروه نشرات دارد برخورد می کنند.

جلوگیری از تهیه و نشر برنامه های تفریحی

موضوع مهم دیگری که به شدت کار رسانه ها را از رونق انداخته، جلوگیری از پخش برنامه های تفریحی شامل موسیقی، ورزش و سرگرمی است.

یعقوب آزرده(هویت واقعی)، کارمند پیشین آژانس خبری باختر در بلخ که همزمان با رسانه های خارجی کار کرده، می‌ گوید که طالبان از ابتدای حضورشان، نشر موسیقی، تهیه برنامه های تفریحی و ورزشی و برنامه هایی با محتوای سرگرم کننده را ممنوع اعلام کرده اند و این امر، باعث شده است تا رسانه ها، به یکباره مخاطبان شان را از دست بدهند.

به گفته آقای آزرده، حذف برنامه های تفریحی و سرگرم کننده به شدت رسانه ها را با کمبود مخاطب و اعلانات تجاری مواجه ساخته است و از سویی، طالبان رسانه های خصوصی را وادار کرده اند که برنامه های آموزشی با محوریت برنامه های دینی شان را افزایش دهند که مخاطب چندانی ندارد.

آزرده می گوید که دشمنی طالبان با رسانه ها و گردش آزاد اطلاعات، آینده کار رسانه ای در کشور را به شدت تیره ساخته و اگر وضعیت به همین منوال به پیش برود، هیچ امیدی به ادامه فعالیت های رسانه ای نخواهد بود.

فرشته سعادت(مستعار) مجری یکی از تلویزیون های خصوصی ولایت جوزجان، اکنون بیش از یکسال است که خانه نشین شده است.

او به شرط افشا نشدن نام و رسانه اش، می گوید که به شدت دلتنگ روزهایی است که در پرده ظاهر می شده است و هر ازگاهی که عکس ها و برنامه های خود را می بیند ساعت ها گریه می کند.

به گفته او، کار در رسانه آرزوی او و بسیاری از همکاران خانمش بوده است اما اکنون این آرزو، دست نیافتی است و او، به شدت دچار افسردگی شده است.

سعادت می گوید:” من به عنوان یک دختر جوان و با نشاط، کاملا گوشه گیر و غمگین شده ام و احساس می کنم در زندگی یک چیز بزرگی را گم کرده ام. من دیگر نمی توانم تصور کنم که روزی بتوانم در پرده تلویزیون ظاهر شوم و به تماس مخاطبان خود جواب بدهم و برای شان آهنگ های دلخواه شان را نشر کنم.”

سفید نمایی طالبان نسبت به وضعیت رسانه ها

به تازگی شماری از مقامات گروه طالبان گفته اند که این گروه، تلاش می کند تا فضای مناسب کاری برای دسترسی به معلومات لازم را در همه مناطق افغانستان، ایجاد کند.

عبدالقهار بلخی، سخنگوی وزارت امور خارجه طالبان، چهارشنبه، 11 عقرب در تویترش نوشته است:” امارت اسلامی( به گفته او)، باورمند به‌ اهمیت حقیقت‌یابی و انعکاس آن است و بدین منظور، ضمن تجویز فعالیت رسانه‌ها و کارمندان آن، فضای مناسب کاری را برای دسترسی به‌ معلومات لازم و همه مناطق کشور فراهم نموده است که در نتیجه آن بیش‌تر از ۲۷۰ رسانه داخلی در‌کشور فعالیت دارند.”

او گفته که ۱۴ شبکه خبری خارجی به گونه دایمی در افغانستان حضور دارند و از آغاز سال ۱۴۰۱، زمینه رفت و آمد بیش از ۷۰۰ خبرنگار از ۱۹۶ شبکه خبری از کشورهای مختلف فراهم شده است.

شماری از خبرنگاران ولایت های شمال و شمال شرقی افغانستان که در این گزارش با خبرگزاری میثاق گفتگو کرده اند، به شرط افشا نشدن هویت شان گفته اند که موافق این اظهار نظرها و سفید نمایی نیستند و به شدت نگران آینده فعالیت های رسانه ای در مناطق شان هستند و امیدی به پیشرفت کار رسانه ای ندارند.

آنان گفته اند که به دلیل نداشتن پاسپورت و نیز پول کافی، نتوانسته اند از کشور خارج شوند ولی تلاش می کنند که به هر قیمتی از کشور فرار کنند.

رفیع الله نیکزاد، از مسوولان نهاد خبرنگاران در معرض خطر که در پاکستان برای دادخواهی خبرنگاران در تبعید ایجاد شده، به خبرگزاری میثاق گفت که تاکنون نزدیک به 400 نفر خبرنگار در دیتابیس این نهاد ثبت شده که در اسلام آباد پاکستان هستند و از کشور فرار کرده اند.

به گفته او، صدها خبرنگار دیگر از داخل افغانستان با این نهاد به تماس هستند که تلاش می کنند از افغانستان فرار کنند ولی محدودیت های مختلف باعث شده که نتوانند از کشور خارج شوند.

معصومه- نام مستعار- که در مزار شریف زندگی می کند به خبرگزاری میثاق گفت که چندی پیش یکی از دوستانش با یکی از رسانه های تصویری مصاحبه کرده وتهیه کنندگان برنامه به او گفتند که باید صورتش را با ماسک بپوشاند ودست هایش نیز در تصویر مشخص نشود.

به گفته معصومه، آن دوستش، با این شرایط حاضر به مصاحبه شده است اما آن گزارش هرگز نشر نشده است و مسوول تهیه گزارش، به او گفته که اداره امر به معروف طالبان پیش از نشر گزارش، تشخیص داده که محتویات صحبتهای او، خلاف پالیسی های طالبان است.

معصومه که خود زمانی در فیس بوک نیز فعال بوده است می گوید که یکی از دوستانش بخاطر نشر یک گزارش انتقادی از سوی طالبان، لت و کوب و موبایلش ضبط شده است و اودیگر از ترس تکرار این برخورد، دیگر در فیس بوک نمی تواند گزارش یا خبری را نشر کند.

او می گوید که حتی وقتی به بیرون می رود از ترس تلاشی طالبان، موبایل خود را با خود نمی برد و از یک گوشی ساده استفاده می کند.

شفیع الله عزیزی مسوول رادیو تلویزیون ستاره سحر در ولایت بلخ می گوید که با این سفید نمایی ها، وضعیت وخیم و سیاه رسانه ها، تغییر نخواهد کرد و به باور او، در ماه های آینده با این وضعیت، صدای ازادی بیان و رسانه ها در افغانستان و بخصوص در شمال کشور، کاملا خاموش خواهد شد.

عزیزی گفت:”ممکن است تعداد محدودی از رسانه ها که از تاجران بزرگ شمال هستند به دلیل حفظ منافع اقتصادی شان، همسو با طالبان به کارشان ادامه دهند اما سایر رسانه های مستقل، بدون هیچ گونه عوایدی ناگزیرند که کارشان را متوقف کنند.”

تهیه کننده: سلطان حیدری