چالش های خبرنگاران تبعیدی افغان در پاکستان؛ از دست آوردهای برباد رفته تا زندگی در بی‌سرنوشتی

نویسنده:  عبدالواحد حیدری–  افغانستان انترنشنال

در پی سقوط جمهوریت و روی کار آمدن دوباره طالبان در افغانستان٬ هزاران تن از سوی نهادهای بین المللی با همکاری نهادی داخلی زیر عنوان افراد در معرض خطر از کشور تخلیه و به کشورهای مختلف آمریکایی و اروپایی انتقال داده شدند. در این میان٬ شماری زیادی به عنوان خبرنگار و کارمندان رسانه تخلیه شدند به شمول افرادی که یک روز هم تجربه خبرنگاری نداشتند اما صدها خبرنگار واقعی که سال ها در رسانه های مختلف کشور در عرصه اطلاع رسانی و حمایت از آزادی بیان کار کرده بودند٬ می گویند که به دلیل فساد نتوانستند شامل روند تخلیه شوند.

با افزایش محدودیت ها فراروی آزادی بیان و فعالیت رسانه های آزاد در کشور٬ شماری زیادی از این خبرنگاران فقط به دلیل انجام کارشان مورد تهدید و لت و کوب قرار گرفته و مجبور به ترک کشور شده اند. در حال حاضر تنها بیش از ۳۰۰ خبرنگار و کارمند رسانه در اسلام آباد و دیگر شهرهای پاکستان در بی سرنوشتی کامل به حال خودشان رها شدند.

دست آوردهایی که برباد شدند

در حدود بیست کیلومتری حومه شهر اسلام آباد٬ اتاق کوچکی چندین ماه است که میزبان سه خبرنگار افغان و قصه های آنان از بربادی دست آوردهای بیست ساله٬ فساد مدیران رسانه ها و آینده نامعلوم شان٬ می باشد. در این میان٬ بیشتر اوقات قصه های عبدالله همیم٬ خبرنگاری که حدود نه سال در بدترین شرایط روایت گر جنگ و زندگی مردم در ولایت های جنوب کشور بوده٬ سکوت اتاق را در هم می شکند.

در چند ساعت٬ همیم ده ها گزارش خود را که در جریان نه سال کار برای طلوع نیوز تهیه کرده بود٬ برایم نشان داد؛ گزارش هایی از جنگ های خونین هلمند تا انار قندهار و آموزش دختران در جنوب کشور. او می گوید که گزارش هایی که از قاچاق انسان و تریاک در هلمند و قندهار تهیه کرده بود٬  باعث شدند تا کشور را ترک کند: «در پی نشر این گزارش ها بصورت مستقیم و غیر مستقیم تهدید می شدم و ساحه کاری به اندازه برایم تنگ شد که مجبور شدم کشور را ترک کنم. دوم اینکه بعضی برخوردهای که با من صورت می گرفت به دلیل قومیت من بود{همیم از قوم اچکزی است که به گزارش های مختلف از کشتار این قوم در اسپین بولدک قندهار منتشر شده است}.»

در جریان مصاحبه تن صدای همیم فرق کرد و با بغض به من گفت:«متاسفانه در ۱۵ اگست سال گذشته این دست آورد بزرگ[آزادی بیان و فعالیت رسانه های آزاد] ما زیر هزاران متر خاک دفن شد و دیگر خبری از آزادی بیان در افغانستان نیست.»

مانند همیم٬ محمد هادی غفاری٬ خبرنگاری که حدود حدود بیست سال روایتگر قصه های ولایات مرکزی افغانستان به ویژه بامیان بوده٬ بعد از سقوط جمهوریت مجبور به ترک کشور می شود. «در زمان جمهوریت بارها به دلیل نشر خبرها و گزارش ها از سوی امارت اسلامی بصورت مستقیم و غیر مستقیم تهدید می شدم. ما این موضوع را با تمام اسناد با حکومت پیشین و یوناما شریک ساختیم.»

او که مسوول اتحادیه خبرنگاران بامیان و  صاحب امتیاز تلویزیون محلی «آسیای مرکزی» بوده٬ می گوید که بعد از سقوط نه از اتحادیه نشان مانده و نه از تلویزیون اش: «متاسفانه فعلا دفتر و تمام اساسیه ما را هم امارت اسلامی گرفته است.»

در بیست سال گذشته رسانه های نوپای افغانستان در قالب قانونی رسانه های همگانی و با حمایت قوانین مدنی ملی و بین المللی فعالیت می کردند. این خبرنگاران باور دارند که حالا هیچ قانونی برای فعالیت رسانه های آزاد وجود ندارد بلکه سانسور حرف اول را می زند.

به باور آقای همیم «هیچ قانونی مشخصی هم برای فعالییت رسانه ها وجود ندارد بلکه چارچوب فعالیت رسانه ها تنها دیدگاه و نظریه طالبان است. اگر پای خود را از دیدگاه فراتر بگذاری٬ طبعا با لت و کوب٬ خشونت و زجر روبرو می شوی.»

ماه ها زندگی در برزخ

«با رسانه ی که مدت حدود نه سال در شرایط بسیار سخت کار کردم٬ مدیران ما خبرنگاران را فراموش کردند و بجای ما اعضای خانواده شان را- حتی اعضای درجه پنجم خانواده خود شان را که شامل اقوام شان می شوند- را تخلیه کردند و ما را در توری انداختند که نه مرده هستیم و نه زنده». عبدالله با شکوه می ادامه می دهد:«من از روی مستی و خوشحالی نه بلکه بخاطر که زندگی من در خطر است از کشور بیرون می شوم. حالا حق من است که بیرون شوم یا پدر زن٬ مادر زن و بچه کاکای رییس رسانه؟».

این روایت همیم از فساد مدیران رسانه ها فقط یک نمونه ی از صدها روایت خبرنگاران افغان گیر مانده در پاکستان است که به دلیل هرآنچه آنها فساد می خوانند نتوانسته شامل روند تخلیه شوند و مجبورا سر از شهرهای پاکستان درآوردند؛ از خطر مرگ نجات یافته به دام مشکلات زندگی افتادند. در چند ماه گذشته بارها این انتقادها مطرح شده اما مدیران رسانه ها خاموشی اختیار کردند.

نداشتن سند اقامتی اولین و مهمترین مشکل این خبرنگاران است. هیچ یکی از آنان با ویزای خبرنگاری نه بلکه با ویزای صحی یا سیاحتی به پاکستان آمده اند که در این میان٬ شماری بسیار اندک ویزای یک ساله و بقیه ویزاهای سه ماهه و شش ماه دارند که وقت ویزای شان تمام و یا در حال تمام شدند است. از سوی دیگر٬ شماری از این خبرنگاران به دلیل مشکلات فراوان قادر به تهیه ویزای پاکستان نشده و بدون ویزه در پاکستان به سر می برند.

با نزدیک شدن ماه دسامبر٬ نگرانی و دلهره این خبرنگاران بیشتر و بیشتر می شوند چون وزارت داخله پاکستان اعلام کرده کسانیکه وقت اقامت ویزای شان در پاکستان تمام شده پیش از ختم ماه دسامبر پاکستان را ترک کنند در غیر این صورت با برخورد قانونی مواجه می شوند. یکی از ماده های قانون هم سه سال زندان پیش بینی کرده است.

به باور عبدالله همیم٬ «احیانا اگر حکومت پاکستان این خبرنگاران را دستگیر و قانون را بالای آنها تطبیق کند٬ طبعا آنها را به افغانستان ردمرز می کند که ردمرز شدن یک خبرنگار به افغانستان می تواند منجر به مرگ آنها شود.»

با ترک کشور٬ این خبرنگاران وظایف شان را هم از دست دادند و در پاکستان هم به دلیل نداشتن ویزه خبرنگاری و جواز فعالیت قادر به پیشبرد شغل خبرنگاری نیستند که این مساله آنان را در شرایط بدی اقتصادی هم قرار دادند. نه تنها که مثل گذشته قادر به حمایت خانواده هایشان نیستند بلکه از پس مخارج اولیه زندگی خودشان برآمده نمی توانند.

در این میان٬ خبرنگاران زن با چالش های بیشتری مواجه هستند. شماری از آنان که بدون خانواده شان به پاکستان امدند که در خوابگاه ها و مسافرخانه ها به سر می برند از هر لحاظ به ویژه از لحاظ روحی در وضعیت بسیار بدی قرار دارند.

براساس آماری که گروه «خبرنگاران افغان در معرض خطر» – گروهی که خود این خبرنگاران برای دادخواهی تشکیل دادند- ثبت کرده است٬ بیش از ۱۵۰ خبرنگار به شمول حدود ۵۰ بانو و بیش از ۱۰۰ کارمند رسانه در حال حاضر تنها در اسلام آباد و شهرهای حومه آن زندگی می کنند. رفیع الله نیکزاد٬ یکی از هماهنگ کنندگان این گروه می گوید که این خبرنگاران که با مشکلات روحی٬ اقتصادی٬ و نداشتن اسناد اقامتی دست و پنجه نرم می کنند٬ نه قادر به بازگشت به کشور هستند و نه امیدی برای تخلیه. به تمام معنی در برزخی بی سرنوشتی گیر مانده اند.

«چون استراتیژي برای خروج نداری٬ کمک نمی توانیم»

در پی سقوط جمهوریت شماری از نهادهای حامی خبرنگاران از جمله٬ سازمان گزارشگران بدون مرز و سازمان عفو بین الملل برنامه های را برای کمک مالی به خبرنگاران روی دست گرفته و ده ها خبرنگار را از این طریق کمک مالی نمودند اما انتقادهای زیادی از روند کمک رسانی این نهادها هم وجود دارد.

«یکی از شروط اصلی ما این است که خبرنگار باید استراتژی روشنی برای خروج داشته باشد. شما نتوانستید مدارک کافی برای ما ارائه دهید که نشان دهد که شما پرونده معتبر پناهندگی یا پرونده در حال جریان در هیچ کشوری ندارید که در آینده بتوانید اسکان پیدا کنید.» این پاسخی است که سازمان عفو بین الملل به درخواست کمک مالی نرگس امینی فرستاده است.

نرگس که چندین سال در ولایت بامیان با رسانه های محلی و ملی به عنوان مجری و گزارشگر کار کرده٬ می گوید که در پی افزایش تهدیدها مجبور شده کشور را ترک کند. اما سازمان عفو بین الملل در پاسخ ایمیل برایش گفته که منابع معتبر آنها در بامیان و کابل تهدید مشخصی را در مورد او تایید نکرده است.

مانند نرگس٬ شماری زیادی از خبرنگاران گیرمانده در پاکستان٬ پاسخ مشابه ی از سوی نهادهای حامی خبرنگاران دریافت کردند. محمد هادی غفاری٬ که مسول انجمن خبرنگاران بامیان بوده٬ می گوید: «از حدود ۳۵ خبرنگار مناطق مرکزی افغانستان که شامل اتحادیه خبرنگاران بامیان بودند تنها دو سه تن آنان کمک دریافت کردند و بقیه هیچ کمکی دریافت نکردند. این خبرنگاران در وضعیت اسفبار اقتصادی قرار دارند و از سوی دیگر درخواستی مهاجرت شان هم هیچ بررسی نشده است.»

عبدالله همیم هم سال ها در جنوب کشور دور از نهادهای خبرنگاری فعال در مرکز کار کرده٬ می گوید: «یک خبرنگاری که سال ها در نقاط دور دست افغانستان کار کرده باشد٬ طبیعی است که معامله گران و دکانداران زیر نام انجمن خبرنگاران در کابل با این خبرنگاران هیچ ارتباطی ندارند و آنها را نمی شناسند. وقتی پرونده های این خبرنگاران به این نهادهای معامله گر می رسند٬ تایید نه بلکه رد می شوند.»

به باور این خبرنگاران٬ سازمان های بین المللی حامی خبرنگاران با زد و بندهای که با اتحادیه های خبرنگاری داخل افغانستان دارند در حق خبرنگاران ظلم کردند. آقای غفاری می پرسد: «یک خبرنگاری که در پاکستان وجود دارد باید از سوی کمیته مصونیت خبرنگاران افغانستان تایید شود٬ چه لزومی دارد؟ در حالیکه نهادهای بین المللی حامی خبرنگاران می توانند یک خبرنگار را از طریق اسناد کاری شان٬ لینک گزارش های شان که در انترنت موجوده٬ تایید کند. این موضوع باعث شده که خیلی از خبرنگاران به حق و حقوق خود دسترسی پیدا نکنند.»

آینده نا مشخص؛ مرگ یا زندگی؟

«بعد از سقوط در ۱۸ اگست در نزدیکی فرودگاه کابل در جریان تهیه گزارش از سوی طالبان لت و کوب شدیم. بعد از آن کارم را از دست دادم و برای تهیه مخارج زندگی مشغول کارهای شاقه شدم. بعد از چند ماه که طالبان بر شبکه های اجتماعی تلویزیون خورشید مسلط شد٬ بارها مرا به وزارت اطلاعات و فرهنگ فراخواند اما من نرفتم چون می دانستم که خبرنگاران را بازداشت می کنند.» این روایت رفیع الله نیکزاد٬ خبرنگار پیشین تلویزیون خورشید است.

نیکزاد می گوید که از هشت ماه به این سو٬ بارها به نهادی بین المللی حامی خبرنگاران برای خود و سایر خبرنگاران گیرمانده در پاکستان درخواستی فرستاده است اما «متاسفانه بار بار پاسخ منفی دادند و هیچ کشوری هم هنوز به درخواست های ما توجه نکردند.»

از میان کشورهای برنامه های ویزای بشردوستانه برای افغان ها اعلام کردند٬ تنها برنامه جدید کشور آلمان باعث دلگرمی خبرنگاران گیرمانده در پاکستان شده است اما حکومت آلمان گفته تنها کسانی شامل این برنامه می شود که در افغانستان باشد.

محمد هادی غفاری می گوید:«ما میدانیم که خبرنگاران که در افغانستان کار می کنند در معرض خطر قرار دارند اما ۸۰ درصد خبرنگاران کشور را ترک کردند و در حال حاضر در کشورهای همسایه چون پاکستان٬ ایران و تاجیکستان به سر می برند که در این کشورها هم کاملا مصون نیستند و هر آن امکان دارند که به افغانستان رد مرز شوند.»

شاکر سنگی٬ یکی دیگر از این خبرنگاران که می گوید که حدود ۱۰ سال در رسانه های چاپی و برقی کار کرده٬ یک سال پیش براساس وعده سازمان SNJ یا اتحادیه ملی خبرنگاران فرانسه به پاکستان آمده است اما وقتی به پاکستان رسیده٬ این نهاد دیگر به ایمیل هایش پاسخ نداده است.

می گوید که سازمان خبرنگاران بدون مرز به او گفته که باید تهدیدات خود را مستند ارایه کند. «یگانه دلیل را که آنها  می خواهند ارایه کنیم این است که خبرنگار از سوی طالبان لت و کوب و شکنجه شده باشد و خبرنگار در جریان لت و کوب از خود سلفی گرفته باشد و به نهادهای حامی خبرنگاران بفرستد که مستند شود. در غیر آن حدود ۸۰ درصد خبرنگاران که در اسلام آباد هستند از سوی گزارشگران بدون مرز پاسخ رد گرفتند.»

با این شرایط٬ این خبرنگاران می گویند که اگر این وضع ادامه یابد٬ آنان مجبور می شوند که به کشور برگردد که به قیمت جان شان تمام شده می تواند. در پیش گرفتن راه های قاچاقی بسوی کشورهای اروپایی گزینه دیگر این خبرنگاران بوده می تواند که بسیار خطرناک است و هزینه گزاف نیاز دارد که در حال حاضر این خبرنگاران قادر به تهیه آن نمی باشند.

خواست مشخص این خبرنگاران از کشورهای مهاجر پذیر و نهادهای حامی خبرنگاران این است که قبل از وقوع کدام حادثه ناگوار باید به درخواستی های مهاجرتی شان رسیدگی صورت گرفته و بعد از بررسی اسناد و تهدیدات که متوجه آنان است٬ به مکان امن منتقل شوند.

پاسخ نهادهای حامی خبرنگاران

 نویسنده برای دریافت پاسخ به انتقادها و ادعاهای این خبرنگاران خواهان دریافت دیدگاه نهادی های حامی خبرنگاران چون انجمن خبرنگاران آزاد افغانستان٬ سازمان گزارشگران بدون مرز و نهاد حقوق بشری عفو بین الملل شد. از میان آنها تنها عفو بین الملل به سوال های نویسنده پاسخ ارایه کرد.

عفو بین الملل می گوید که نهاد تمویل کننده نیست بلکه یک نهاد حقوق بشری است و تنها در بخش خبرنگاران نه بلکه در تمام بخش ها فعالیت دارند. این نهاد می گوید که در یک سال گذشته با منابع محدودی که داشته با دها خبرنگار٬ فعالین حقوق بشر٬ فعالین حقوق زنان٬ اقلیت های جنسی و در کل افراد در معرض خطر کمک کرده است.

سمیرا حمیدی٬ مسول بخش افغانستان در سازمان عفو بین الملل در پاسخ به انتقادهای خبرنگاران می گوید که کمک های مالی محدود این سازمان تنها برای کسانی داده شده که در معرض تهدید جدی قرار داشته و عفو بین الملل بعد از تحقیق مطمین شده است. خانم حمیدی می گوید که براساس سیاست سازمان عفو بین الملل٬ افراد که در معرض تهدید جدی قرار دارند باید استراتژی مشخص برای خروج نداشته باشد٬ چون عفو بین الملل نمی تواند بصورت دوامدار حمایت مالی انجام دهد.

مسول بخش افغانستان عفو بین الملل می گوید خبرنگارانی که  پاسخ منفی دریافت کردند٬ شرایط فوق را تکمیل نکرده اند.