پشتون‌های پاکستان چه می‌خواهند؟
وقتی «ظهیرالدین محمد بابر» بنیان‌گذار سلسله «مغولی» یا «گورکانی» هند، از کابل عزم تصرف هند کرد، با دشواری‌های زیادی در گذرگاه «خیبر» و «بولان» روبرو شد. او در خاطرات خود که «تزک بابری» یا «بابرنامه» نامیده می‌شود، از این دشواری‌ها سخن گفته است.
بعداً این مناطق برای فرزندان بابر نیز مشکل‌ساز شد و «خوشحال خان ختک» از شاعران و مبارزان پشتون، سال‌ها علیه شاهان گورکانی هند رزمید. «بایزید» مشهور به «پیر روشان» رهبر نهضت «روشانیان» و صاحب اثر «خیرالبیان» از دیگر مبارزان پشتون در برابر سلسله گورکانی بود که پایگاه خود را مناطق دشوارگذر خیبر قرار داد. وقتی بریتانیا به هند آمد و این کشور را مستعمره خود کرد، از مناطق شمالی هند که مورد بحث ماست، غافل نبود و تدابیر ویژه را برای مهار مردمان آن اندیشید.
یکی از دلایل اصرار انگلیس به ایجاد دیوار امنیتی بین افغانستان و هند بریتانیایی که بعداً به «خط دیورند» معروف شد، مدیریت مناطق قبایلی بود. این مناطق اکنون در پاکستان واقع شده و در گذشته «صوبه‌سرحد» نام داشت و اکنون «خیبرپشتونخواه» نامیده می‌شود. خیبرپشتونخواه و مناطق قبایلی و وزیرستان پاکستان که تا «پیشاور» امتداد دارد، از قرن‌ها پیش پشتون‌نشین بوده و اکنون نیز همان ساختار را حفظ کرده است.
«ظفر حسن آیبک» از مسلمانان هند که یک قرن پیش به مناطق شمالی هند یا پاکستان فعلی آمد، جامع‌ترین گزارش را درباره جغرافیا و وضعیت اجتماعی مناطق پشتون‌نشین نوشته است. در آستانه استقلال هند که در سال ۱۹۴۷میلادی محقق شد، رهبر و زعیم پشتون‌های شمال هند یا همان پاکستان فعلی، «خان عبدالغفار خان» مشهور به «پاچاخان» بود. او در سال ۱۹۲۹میلادی نهضت «خدایی خدمتگاران» یا «خدمت‌گزاران خدا» را تأسیس و هم‌زمان با گاندی، به مبارزه علیه استعمارگران بریتانیایی مبادرت کرد.
جالب است که او با شناختی که از اوضاع اجتماعی شمال هند داشت، هرگز راضی نبود که کشوری تحت عنوان پاکستان ایجاد شود. عبدالغفارخان درک کرده بود که با ایجاد پاکستان، اقلیت‌های قومی مثل پشتون‌ها از حقوق خود محروم شده و رشته امور و منابع طبیعی کشور به دست پنجابی‌ها خواهد افتاد. وقتی پاکستان از هند جدا شد، پیش‌بینی عبدالغفارخان به واقعیت پیوست و او به مخالفت دولت مرکزی پاکستان برخاست و تا سال ۱۹۸۸ که درگذشت، بارها و بارها زندانی و تبعید شد. پشتون‌های پاکستان و سایر اقلیت‌های قومی این کشور مثل بلوچ‌ها، از این‌که ایالت پنجاب، به صورت ناعادلانه از منابع آن‌ها بهره می‌برد، ناراضی‌اند.
به همین خاطر تاکنون جنبش‌های عدالت‌خواهی زیادی در بین پشتون‌های پاکستان شکل گرفته که برخی منحل و تعدادی تاکنون به مبارزه ادامه می‌دهند. یکی از این جنبش‌ها «نهضت نجات/حفاظت پشتون» یا «د پښتون ژغورنې غوځنګ» با مخفف «پی.تی.ام» است که به اسم «د پښتون تحفظ تحریک» هم شناخته می‌شود. این جنبش را جوانی به اسم «منظور پشتین» با کلاه مخصوص رهبری می‌کند. طرفداران منظور که مدعی عدالت‌خواهی و درعین‌حال داعیه نیمه خودمختاری مناطق پشتون نشین را دارند، در ماه‌های اخیر، به اعتراضات خیابانی در شهرهای مختلف پاکستان دست زده‌اند. این جریان که خواستار توقف عملیات ارتش پاکستان در مناطق قبایلی این کشور نیز است، با حمایت و همدردی نمادین شماری از شهروندان افغانستان نیز همراه شده است. نهضت منظور پشتین، سال گذشته پس از آن در رسانه‌ها مطرح شد که تظاهراتی را در شهر کراچی در اعتراض به کشته شدن یکی از جوانان پشتون به اسم «نقیب مسید»، راه‌اندازی کرد. این جنبش روز شنبه سیزدهم دلو نیز تظاهراتی را در ایالت بلوچستان پاکستان به راه انداخت که نیروهای امنیتی پاکستان، شماری از معترضان را دستگیر کردند.
در بین دستگیرشدگان، «ابراهیم ارمان لونی» یکی از سران جنبش نیز حضور داشت. او پس از بازداشت، به طور مشکوکی درگذشت. منظور پشتین، نیروهای امنیتی پاکستان را مسئول مرگ این عضو جنبش دانسته است. پس از مرگ لونی، دامنه اعتراضات از پاکستان به افغانستان گسترش یافت و در دو روز گذشته شماری از شهروندان افغانستان در کابل، خوست، قندهار و جلال‌آباد نیز تجمعات اعتراضی علیه اقدامات دولت پاکستان به راه انداخته‌اند. یادداشت حاضر را با این عبارت به پایان می‌برم که «نهضت نجات پشتون»، یک حرکت خودجوش علیه دولت مرکزی پاکستان است که در بین پشتون‌های پاکستان نسبت به حزب «عوامی نیشنل» از دیگر جریان‌های پشتون‌های پاکستان، از جایگاه ضعیفی برخوردار است. علت آن هم فقدان رهبر قوی، احساساتی عمل کردن حامیان نهضت و گرایش‌های شدید ناسیونالیستی اعضای جوان آن است. بااین‌وجود، نهضت نجات یا حفاظت پشتون، از یک پتانسیل قوی نیز برخوردار است که بیشتر اعضای آن را جوانان تحصیل‌کرده تشکیل می‌دهد. به همین خاطر، نهادهای امنیتی پاکستان نسبت به فعالیت این جریان حسّاس بوده و اعضای آن را تحت نظر دارند. در یک هفته گذشته نزدیک به ۱۰۰ تن از اعضای این جریان، توسط نیروهای امنیتی دستگیر شده که در بین آنان، تعدادی خانم نیز دیده می‌شوند. زنان و دختران در نهضت نجات پشتون، جایگاه ویژه دارند. این نهضت اگر موفق شود که کادر رهبری قوی ایجاد و سایر حرکت‌های عدالت‌خواهانه پشتون‌های پاکستان را با خود همراه کند، می‌تواند در آینده به یکی از جریان‌های قوی در پاکستان تبدیل شود.
محمد مرادی
